του Νάνου Βαλαωρίτη
Η σκοτεινότητα oρισμένων κειμένων όπως η «Αλεξάνδρα» ή «Κασσάνδρα» του Λυκόφρονα, 280 π.Χ, έχει αποδοθεί στον περιοριστικό του κώδικα ή κανόνα να μην αναφέρει στον μονόλογό της κανένα όνομα των ηρώων που περιγράφει μόνο από τις πράξεις τους, ώστε να πρέπει να μαντέψουμε για ποιόν πρόκειται. Το ποίημα είναι μια μεγάλη μεταφορά ή μετωνυμία. Ενας πλάγιος τρόπος αναφοράς. Ο Ραιμόν Κενώ ( Raymond Queneau) στο Βιβλίο του «Ράβδοι αριθμοί και γράμματα», αναφέρεται σε έναν Νέστορα από τα Λάρανδα του 3ου ή 4ου αιώνα π.Χ., που έγραψε μια Ιλιάδα όπου λείπει το άλφα από την Άλφα ραψωδία και υποθέτω το βήτα από τη Βήτα κ.ο.κ. Αυτός ο κώδικας είναι ακριβώς το αντίθετο απ’ ότι έκανε ο Όμηρος που επέλεξε λέξεις που αρχίζουν από το γράμμα του τίτλου, για τα κύρια θέματα της ραψωδίας. Οι Αλεξανδρινοί όπως ο Θεόκριτος στη Σύριγγα, ο Δωσιάδης, ο Σιμμίας και Ευφορίων, καλλιέργησαν αυτό το ύφος, ακόμα και ο Καλλίμαχος είχε φαίνεται γράψει μια «Αθηνά», που έμοιαζε με «γρίφω βαθίστω» όπως, αναφέρει η Φανή Παιδή στην εισαγωγή της στον Λυκόφρονα. Τέτοια παιχνίδια, προσθέτει ο Ρ. Κενώ, δεν βρίσκονται μόνο σε ιδιότροπους αλεξανδρινούς, αλλά φαίνεται πως και ο Πίνδαρος έγραψε μια Ωδή δίχως Σίγμα καθώς και ο δάσκαλος του ο Λάσος από την Ερμιόνη. Ο 26ος Ψαλμός του Δαβίδ είναι ακροφωνικός με στίχους που αρχίζουν από λέξεις με γράμματα από το εβραϊκό αλφάβητο.
Τέτοιοι κώδικες και κανόνες δεν εμπόδισαν ποτέ διάσημους ποιητές να γράψουν τα αριστουργήματά τους όπως ο λατινο-θρεμμένος Δάντης που δόμησε την «Θεία Κωμωδία» του στον αριθμό τρία. Τρία είναι τα μεγάλα τμήματα, η Κόλαση, το Καθαρτήριο και ο Παράδεισος και αποτελούνται το καθένα από τριαντατρείς στροφές με τρεις στίχους η καθεμιά. Η υπονοούμενη αλληγορία είναι βέβαια η Αγία Τριάδα. Όμως επιπλέον ο Δάντης χρησιμοποιεί και μια τετραπλή αλληγορία ιστορική, ηθική, μυθική και υπερβατική για κάθε πρόσωπο και επεισόδιο στο ποίημα.
Εκτός απ’ τον αριθμητικό κώδικα υπάρχει και ένας σημειολογικός. Ένα καλό παράδειγμα είναι από ένα προηγούμενο έργο του Δάντη, τη Vita Nuova, «Νεα Ζωή», όπου η Βεατρίκη είναι μια αληθινή γυναίκα αλλά και μια αλληγορία της εκκλησίας. όπως θα τη δούμε στον Παράδεισο ώς οδηγό του Δάντη. Στην Κόλαση και το Καθαρτήριο οδηγός είναι ο Βιργίλιος που αντιπροσωπεύει μια τριπλή αλληγορία, ηθική, μυθική και ιστορική. Το περίπλοκο των περιοριστικών κωδίκων όχι μόνο δεν τον εμπόδισε να γράψει το αριστούργημά του αλλά το εμπλούτισε με την αναφορικότητά του, στις δύο Διαθήκες και στην Kλασική Εποχή. Η τεχνική αυτή προέρχεται από τους τρουβαδούρους τους οποίους αναφέρει και τιμάει, με την Μαριολατρεία τους, όπου μια αληθινή γυναίκα ήταν το πρόσχημα των ποιημάτων τους για την Θεοτόκο ή τανάπαλιν.
Ταξινομικοί κώδικες προ-υπήρχαν του Ομήρου και του Δάντη, στο βαβυλωνιακό έπος του Γκιλγαμές, που διαιρείται, καταγραμμένο σε δώδεκα πινακίδες με διαφορετικά επεισόδια το καθένα, από το 2500 περίπου π.Χ. Κάθε πινακίδα αντιπροσωπεύει έναν μήνα του χρόνου που περιοδεύει ο ηλιακός ήρωας. Την αναφορά στους μήνες είχε ήδη παρατηρήσει ο Σερ Τζέημς Φρέιζερ,(Sir James Frazer), διάσημος φιλόλογος καιλαογράφος, ότι δηλαδή στον ενδέκατο μήνα του ημερολογίου, το μήνα των βροχών στη Μεσοποταμία, αναλογούσε το ενδέκατο επεισόδιο του Κατακλυσμού του βαβυλωνιακού Νώε του Ουτναπιστίμ. Ερευνώντας τους υπόλοιπους μήνες βρήκα ότι ο καθένας αναλογούσε με αναφορά στην τελετή του μηνός για τους εορτάζοντες θεούς στο βαβυλωνιακό εορτολόγιο.
Εφόσον οι ποιητές από αρχαιοτάτων χρόνων χρησιμοποιύσαν κώδικες και κανόνες, δεν βλέπω γιατί όχι και ο Όμηρος καθώς μάλιστα γνωρίζουμε την ύπαρξη αλφαβητικών ποιημάτων στους Κέλτες, μεταξύ άλλων, και εφόσον έχουμε το αλφάβητο στους τίτλους των ραψωδιών. Η επιλογή των ακροφωνικών λέξεων που αρχίζουν με το γράμμα του τίτλου δεν είναι τυχαία και ούτε θα ταίριαζαν άλλες λέξεις στο κύριο θέμα της ραψωδίας έστω και αν συμβάλλουν στο χώρο της αφήγησης αφού χρησιμοποιείται η γλώσσα. Μεγάλο ρόλο βέβαια παίζει το πλαίσιο που πρέπει να ταιριάζει. Αυτό το κριτήριο θέτει ο Ζορζ Ντυμεζίλ, (Georges Dumezil), όταν θέλει να επαληθεύσει μια ετυμολογία ονόματος θεού ή ήρωα. Πρέπει απαραίτητα να ταιριάζει με τους χαρακτηρισμούς και τη λειτουργία του προσώπου για να υπάρχει μια σχέση. Η λεπτομερής περιγραφή της ασπίδας του Αχιλλέα δικαιολογεί την επιλογή της λέξης σάκος, που σημαίνει ασπίδα κάτω από την ραψωδία Σίγμα της Ιλιάδας. Αλλιώς σάκοι και ασπίδες υπάρχουν και αλλού στο ποίημα αλλά δεν είναι αυτή η εξαιρετική ασπίδα του ήρωα που περιγράφεται, συμβολική του σύμπαντος, άξια για έναν γιό θεάς. Η πρόθεση είναι φανερή. Πρόκειται για μια παραδειγματική ασπίδα ήρωα κατασκευασμένη από θεό. Και είναι το κύριο θέμα της Σίγμα της Ιλιάδας. Τέτοιοι κώδικες δεν υπάρχουν σε άλλα ποιήματα. Το Ταυ της Ιλιάδας ακολουθεί το Σίγμα, όπου τα όπλα (Τεύχεα) παραδίνονται στον ήρωα από τη θεά μητέρα του, μέρος και αυτό του μοτίβου «οπλισμός του ήρωα». Άραγες είναι τυχαίο ότι τα όπλα λέγονται στα ομηρικά έπη Τεύχεα; Το πώς συνδυάζεται η σκηνή του επανοπλισμού του Αχιλλέα με νέα θεότευκτα όπλα, όχι τα οποιαδήποτε όπλα, με την πλοκή και τον αλφαβητικό κώδικα είναι ένα θαύμα επινοητικότητας και συγχρονισμού εκ μέρους του ποιητή.
Και βλέπουμε τι ρόλο παίζει εδώ η χρήση της γλώσσας. Οι λέξεις όπλα, οπλίζω, καθώς και το ρήμα τεύχω, (κατασκευάζω), και τεύχεια, έχουν πολλές σημασίες και χρήσεις στην ομηρική γλώσσα. Όμως στην Ταυ της Ιλιάδας, η περιγραφή των τεύχεων, όπλων, του Ηφαίστου με την αναστάτωση που προκαλούν στους Μυρμιδόνες αφορά αυτά και μόνο και είναι μια ποιητική κορώνα που την ξεπερνάει μόνο η επόμενη σκηνή στην ίδια ραψωδία, του επανοπλισμού του Αχιλλέα μέσα στο χάος της προετοιμασίας για τη μάχη. Οι δυο αυτές περιγραφές είναι πράγματι ομηρικές και η ύπαρξη πίσω τους του ψυχρού κώδικα του γράμματος Τ του τίτλου της ραψωδίας σε τίποτα δεν αφαιρεί από το ποιητικό κατόρθωμα της παραδοσιακής τελετουργίας της θωράκισης του ήρωα. Αντίθετα αποκαλύπτει το πώς έγινε η σύνθεση των δυο ποιήματων, πώς διαιρέθηκαν απ’ την αρχή σε ραψωδίες, από το σχέδιο και την πρόθεση του ποιητή, να δώσει όλη την λαμπρότητα σε αυτή τη σκηνή, με ψύχραιμο υπολογισμό. Επίσης οι παραλληλισμοί με την Οδύσσεια, είναι εκπληκτικοί. Το σέλας (η λάμψη), στο κεφάλι του άοπλου Αχιλλέα που κραυγάζει στη Σίγμα της Ιλιάδας για να τρομάξει τους Τρώες, γίνεται στο Σίγμα της Οδύσσειας σέλας στο φαλακρό κεφάλι του Οδυσσέα καθισμένου δίπλα στη φωτιά, που το σχολιάζει ειρωνικά ένας μνηστήρας, χωρίς να υποψιάζεται τι σημαίνει για τον προσεχή φόνο τους. Το μοτίβο των όπλων (τεύχεα) στην Ταυ της Οδύσσειας γίνεται αρνητικό. Διατάζει ο Οδυσσέας τον Τηλέμαχο να τα ξεκρεμάσουν από τον τοίχο της κεντρικής αίθουσας για να μην τα έχουν πρόχειρα οι μνηστήρες στην επερχόμενη αντιπαράθεση και να τα κλειδώσουν σε μια αποθήκη.
Οπλισμός στην Ιλιάδα αφοπλισμός στην Οδύσσεια. Οι γέροντες και οι γυναίκες της Τροίας στη Γάμα της Ιλιάδας μετατρέπονται στη Γάμα της Οδύσσειας στον ένα και μοναδικό γέρο βασιλιά των Αχαιών, τον Νέστορα και την κόρη του Επικάστη που λούζει τον Τηλέμαχο. Το ίδιο ακροφωνικό γράμμα και θέμα σε άλλο πλαίσιο. Οι επιλογές αυτές έχουν ρητορική λειτουργία ως εξαιρετικά και ανάλογα θεματικά παραδείγματα και αποτελούν το νήμα που συνδέει τα δύο έπη και δεν εμποδίζουν διόλου την ποιητική ανάπτυξή τους σε κάθε περίπτωση. Μάταια θα ψάξουμε να βρούμε κάτι τέτοιο σε άλλα έπη, ας πούμε της Αναγέννησης.
Αυτό, αν ζούσε, θα το καταλάβαινε πολύ καλά, ιδιαίτερα ο Ελύτης που μνημονεύουμε φέτος τα 100 χρόνια από τη γέννηση του, αυτός που εφάρμοσε συνειδητά έναν ανάλογο κώδικα στο «Αξιον Εστί» με τη γλώσσα, τις μορφές και τις αναφορές στη θρησκευτική ποίηση, σε μια ακολουθία του τύπου εκκλησιαστικής λειτουργίας, όμως δίνοντας της άλλο περιεχόμενο, ερωτικό, επαναστατικό και σύγχρονο. Ίσως μάλιστα και εμπνευσμένος υποσυνείδητα από την ανάγνωση του Ομήρου.
(συνεχίζεται)